II Qarabağ savaşındakı şanlı zəfərimizdən sonra Azərbaycan cəmiyyətində müzakirə olunan ən aktual mövzulardan biri də 10 Noyabr razılaşmasına əsasən Rusiya sülhməramlılarının nəzarətində qalan Laçın dəhlizindəki Ermənistanla sərhəd-keçid məntəqəsinin işğalçı xislətli ermənilərin gələcək üçün Yuxarı Qarabağa yeni qanunsuz silahlı qüvvələr və terrorçu muzdlu dəstələr toplamasının qarşısını almaq baxımından Azərbaycan dövlətinin  nəzarətinə keçirilməsidir.  

İstanbul Universitetinin Beynəlxalq Münasibətlər üzrə doktorantı, beynəlxalq münasibətlər üzrə analitik Teymur Qasımlı Moderator.az-a müsahibəsində Rusiya hərbi kontingentinin Laçın dəhlizi ilə yanaşı, oradakı sərhəd-keçid məntəqəsinə də nəzarət etməsinin beynəlxalq hüquq baxımından nə dərəcədə doğru olmasına və digər məsələlərə aydınlıq gətirməyə çalışıb.

Qarabaginfo.az həmin müsahibəni təqdim edir: 

 

-Sülhməramlı missiya BMT mandatlı və bu mandatdan kənarda olan qüvvələr münaqişə tərəfləri ilə razılaşdırılmış qaydada münaqişə bölgəsində sülhü təmin etmək məqsədilə fəaliyyət göstərirlər. Ümumilikdə BMT mandatlı 13 sülhməramlı missiya mövcuddur, bundan başqa BMT mandatı altında fəaliyyət göstərməyən daha 7 sülhməramlı missiya vardır. Hazırda sülhməramlı qüvvələr Kosovo, Əfqanıstan, İraq, Haiti, Kipr, Livan, Suriya, Cənubi və Şimali Sudan, Mali, Kot-divuar və digər münaqişə bölgələrində müvafiq missiya yerinə yetirirlər. Hazırda Rusiyanın Azərbaycandakı sülhməramlı qüvvələrinin beynəlxalq mandatı yoxdur. Çünkü Qarabağa BMT və digər beynəlxalq təşkilatların dəstəyilə gəlməyib. Həmin qüvvələr 10 noyabr sazişinə uyğun olaraq Qarabağa gəlib. Rusiya öz kontingenti üçün beynəlxalq mandat almaq istəyir. Ancaq buna beynəlxalq müstəvidə dəstək verən yoxdur. Ən önəmlisi ABŞ buna qarşıdır. Trampın ABŞ prezidentinin milli təhlükəsizlik məsələləri üzrə müşaviri olmuş Pobert O’Brayan Dağlıq Qarabağdakı münaqişə bölgəsinə beynəlxalq sülhməramlıların yerləşdirilməsi ilə bağlı fikirlər bildirmişdı. Ağ Ev rəsmisinin bu açıqlaması Rusiyanın münaqişə bölgəsinə “sülhməramlı qüvvələr” adı altında öz qoşunlarını yerləşdirmək planı ilə bağlı ABŞ-ın narahatlığından xəbər verir. Bu siyasət Bayden zamanında da belə olacaq. 

 

-Laçın dəhlizindəki sərhəd-keçid məntəqəsinin Azərbaycan dövlətinin deyil, Rusiyanın “sülhməramlı”  adlanan  hərbi birləşmələrinin nəzarətində olması beynəlxalq hüquq baxımından nə dərəcədə doğrudur?

 

-Beynəlxalq huquqda sərhəd, hava dəniz sərhədlərinin qorunması ilə bağlı maddələr və sənədlər var. BMT Nizamnaməsinin 42-ci maddəsinə müvafiq olaraq, BMT Təhlükəsizlik Şurası “...hava, dəniz və ya quru qüvvələri vasitəsilə beynəlxalq sülhün və təhlükəsizliyin qorunub saxlanması və ya bərpası üçün zəruri ola bilən tədbirlər görə bilər”.  BMT Nizamnaməsinin 1-ci maddəsinin 1-ci bəndini, habelə Beynəlxalq sülhə və təhlükəsizliyə qorxu yarada bilən mübahisə və situasiyaların qarşısının alınması və aradan qaldırlması və BMT-nin bu sahədə rolu haqqında Bəyannaməni göstərmək olar. Ancaq Rusiya Laçın dəhlizindəki sərhəd-keçid məntəqəsinə Azərbaycan dövlətinin razılığı və istəyilə nəzarət edir. Prezident İlham Əliyev Laçın rayonu işğaldan azad olunan zaman xalqa müraciətində üçtərəfli Bəyanatla bağlı bəzi təfərrüatlardan danışarkən bu haqda da fikrini bildirib. Prezident İlham Əliyev deyib ki, 10 Noyabr birgə bəyanatının ilkin versiyasında bu dəhlizin erməni silahlı qüvvələrinin nəzarətində qalması ilə əlaqədar müddəa var idi və mən buna etiraz etdim. Və nəticədə Laçın dəhlizi Rusiya sülhməramlı qüvvələrinin nəzarətinə verilib. Laçın dəhlizi erməni işğalçı qüvvələrindən təmizlənib. Buradan gəlinən nəticə onu göstərir ki, Azərbaycan dövləti “ermənidənsə, Rusiya yaxşıdır” seçimini edib.

 

 

-Xeyr.  Sadəcə,  dövlətlərin suverenliyi haqda, beynəlxaq qanunlar var. BMT nin Nizamnaməsini 2-ci maddəsinin 1-ci bəndində tapmışdır: “Təşkilat onun bütün Üzvlərinin suveren bərabərliyi prinsipinə əsaslanır”.

Suveren bərabərlik prinsipinin məzmunu iki ünsürdən ibarətdir.

1. Hər bir dövlət tam suverenliyə malikdir və öz siyasi və iqdisadi sistemini sərbəst və manesiz olaraq özü müəyyən edir. Hər bir dövlət bütün digər dövlətlərin suverenliyinə, o cümlədən ərazi bütövlüyünə və siyasi müstəqilliyinə hörmət etməlidir.

 2. Bütün dövlətlər ərazisinin miqyasından, əhalisinin sayından, inkişaf səviyyəsindən və hərbi-siyasi potensiallından asılı olmayaraq hüquqi cəhətdən bərabərdir. Beynəlxalq hüquq normaları dövlətlər tərəfindən qarşılıqlı razılıq yolu ilə bərabərhüquqlu əsasda yaradılır.

Ancaq Laçın dəhlizindəki sərhəd-keçid məntəqəsinin ruslar tərəfindən qorunması 10 noyabrda imzalanmış üçtərəfli i bəyanatla bağlıdır...

 

 

-Bəli, belə hallar olub. BMT, NATO və digər təşkilatların mandati ilə gələn sülhmərhamlılar olduqların dövlətlətlərin sərhədlərini də qoruyub. Məsələn, Əfqanıstan dövlətini sərhədlərini 2013-cü ilə qədər NATO daxilində yaradılan Beynəlxalq Təhlükəsizliyə Yardım Qüvvələri qoruyub...

 

 

-BMT Nizamnaməsinin 2-ci maddəsinin 4-cü bəndində deyilir: Birləşmiş Millətlər Təşkilatının bütün Üzvləri “öz beynəlxalq münasibətlərində, hər hansı bir dövlətin ərazi bütövlüyünə və siyasi müstəqilliyinə qarşı, yaxud Birləşmiş Millətlər Təşkilatının məqsədləri ilə bir araya sığmayan hər hansı bir şəkildə güclə hədələməkdən və gücün tətbiqindən çəkinirlər”. Prinsipi özündə əks etdirən sənədlər sırasında Təcavüzün tərifi haqqında BMT Baş Assambleyasının 1974-cü il qətnaməsini, Beynəlxalq münasibətlərdə güclə hədələməkdən və ya onun tətbiqindən imtina edilməsi prinsipinin səmərəliliyinin artırılması haqqında 1987-ci il Bəyannaməsini xüsusilə qeyd etmək lazımdır. BMT Nizamnaməsində əks olunmuş və aşağıda şərh olunacaq iki istisnadan başqa, bütün hallarda güc tətbiqinin yolverilməzliyini təsdiq edir. Sözü gedən prinsipə görə, aşağıdakı hərəkətlər hüquqazidd hesab olunur:

1. digər dövlətin beynəlxalq sərhədlərini pozmaq məqsədilə və ya beynəlxalq mübahisələri, o cümlədən ərazi və yaxud sərhəd mübahisələrini həll etmək üçün güc tətbiq etmək və ya güc tətbiqi ilə hədələmək;

2. silahlı güc tətbiq etməklə əvəzçıxma təzyiq tədbirləri; burada,qadağan olunmuş əməllər sırasında bir dövlətin silahlı qüvvələrinin başqa bir dövlətin limanlarını blokadaya almasını (buna “dinc blokada”deyilir) göstərmək olar. BMT Baş assambleyasının XXIX sessiyasında (14 dekabr 1974-cü il) qəbul olunmuş 3314 saylı qətnamə mövcuddur. “Təcavüzün tərifi” adlanan bu qətnaməyə görə, aşağıdakı aktlardan hər biri təcavüz sayılır.

1) bir dövlətin silahlı qüvvələrinin başqa bir dövlətin ərazisinə soxulması və ya basqın etməsi, yaxud hər hansı işğal;

2) bir dövlətin silahlı qüvvələrinin başqa bir dövlətin ərazisini bombardıman etməsi və ya onun ərazisinə qarşı hər hansı silahın tətbiq edilməsi;

3) bir dövlətin silahlı qüvvələrinin başqa bir dövlətin liman və ya sahillərini blokadaya alması;

4) bir dövlətin silahlı qüvvələrinin başqa bir dövlətin quru, dəniz və ya hava qüvvələrinə, yaxud dəniz və hava donanmasına basqın etmısi;

5) bir dövlətin,başqa bir dövlətin ərazisində onunla razılaşma əsasında yerləşən silahlı qüvvələrinin bu razılaşmanın şərtlərini pozmaqla istifadə edilməsi və habelə həmin silahlı qüvvələrin bu razılaşmanın xitam olunmasından sonra göstərilən ərazidə qalmaqda hər hansı formada davam etməsi;

6) dövlətin öz ərazisini, həmin ərazini üçüncü bir dövlətə qarşı təcvüz aktı törətmək üçün istifadə istifadə edən başqa bir dövlətin sərıncamına verməsi;

7) bir dövlət tərəfindən və ya həmin dövlətin adından başqa bir dövlətə qarşı hərbi əməliyyatlar həyata keçirən silahlı bandaların, qrupların, qeyri-nizami qüvvələrin və ya muzdluların göndərilməsi. 

 

Sadaladığım beynəlxaq qanunlara görə, Rusiyanın Azərbaycanın razılığı olmadan onun sərhəd-keçid məntəqəsinə nəzarət etməsi işğal sayılır. Lakin Azərbaycan tərəfi 10 noyabr sazişinə uyğun olaraq buna icazə verdiyinə görə rus hərbçiləri Laçındakı sərhəd-keçid məntəqəsinə nəzarəti işğal sayılmır. Bir daha təkrar edirəm, Azərbaycan Prezident İlham Əliyevin söylədiyi fikirlərdən gəlinən nəticələr on göstərir ki, erməni Laçın dəhlizini qorumaması üçün Rusiya seçimi edilib.

 

 

-Türkiyə bu məsələni diplomatik yolla həll edə bilər və ya buna cəhd edə bilər. Amma hesab edirəm ki, indiki şəraitdə bunun müsbət nəticəsi  olmayacaq. Türkiyənin bu gün Rusiya ilə munasibətləri yaxşıdır. “S-400” məsələsinə görə ABŞ-dan təzyiqlər var, amma buna Türkiyə dirənir və “S-400”-dən imtina etmir. Azərbaycan xalqı bunu bilməli və unutmamalıdır. Birinci Dunya muharibəsi oldu, sonda ABŞ mudaxilə etdi və Avropanı xilas etdi. İkinci Dunya muharibəsi baş verdi, ABŞ hər tərəfli yardım etdi və Avropanı, SSRİ-ni xılas etdi. ABŞ öz qüvvələrini geri çəkib vətəninə dönmək fikirində idi. Ancaq gördü ki,  Sovetlər Avropanı az qalıb işğal etsin. Ona görə geri dönmədi. Bir sözlə, Avropanı Birliyini ABŞ qurdu. Avropanı, Türkiyəni Sovetlərdən qorudu. ABŞ-ın qoruması bü gün üçün də keçərlidir. Azərbaycanı isə hazırda Rusiyadan tam qoruyacaq güc hələki yoxdur. ABŞ Baltik ölkələrini çıxmaqla keçmiş sovet ölkələrində Rusiya qarşı hələki yumşaq güc göstərir. Azərbaycanı isə Türkiyə üzərindən Rusiya təhlükəsindən qorumağa çalışır. XIX əsrdə Azərbaycan torpaqları uğrunda savaş gedəndə Osmanlıya pərdə arxasından dəstək verən İngiltərə və Fransa idi. Ancaq tarix göstərir ki, bu siyasət də uğur qazana bilmədi. Unutmayaq ki, Türkiyənin başlıca hədəfi öz ərazi bütövlüyünü qorumaqdır. Azərbaycan dövləti və xalqı da yalnız Allaha və özünə inanmalıdır. Azərbaycan daxili və xarici problemlərini həll etməli, xarici siyasətini gücləndirməli və beynəlxalq arenada düzgün siyasi-diplomatik  gedişlər etməlidir.

 

 

-Mən də bu fikirləri bölüşürəm, ancaq bunun real olması çox çətindir. Ona görə çətindir ki,burda Rusiya faktoru var. Səbir edib prosesləri izləmək lazımdır...