Azərbaycan Cümhuriyyətinin Dövlət Nəzarətçisi - Nəsiman Yaqublunun araşdırması

Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin Dövlət Nəzarətçisi,

Poçt-Teleqraf naziri Camo bəy Hacınski 

Azərbaycanın görkəmli dövlət və siyasi xadimi Camo bəy Süleyman oğlu Hacınski 1888-ci ilin iyunun 14-də Azərbaycanın Quba rayonunda anadan olub. O, görkəmli siyasi xadim, Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti dövründə Parlamentin katibi olmuş Mehdi bəy Hacınskinin (1879-1941) kiçik qardaşıdır. 

C.Hacınski gənc yaşlarından Bakıya köçmüş, burada gimnaziyada təhsil almışdır. Onun 1907-ci ildə “Kaspi” qəzetində müxbir olaraq  çalışması haqqında da məlumatlar var.

C.Hacınski sovet dövründə həbsdə olarkən istintaqa ifadələrində hələ 1905-ci ildən Eser Partiyasının (Sosialist İnqilabçılar Partiyası) üzvü olduğunu bildirir. 

C.Hacınski Peterburq Universitetinin hüquq fakultəsinə daxil olmuş və 1914-cü ildə oranı bitirmişdir.

C.Hacınski 1915-ci ilin dekabrından 1917-ci ilin aprelinə qədər Batum vilayətində və Dənizkənarı rayonda Birinci Dünya müharibəsi dövründə zərər çəkənlərə kömək göstərmək üzrə müsəlman qaçqın komitəsinin müvəkkili vəzifəsində işləmişdir.

1917-ci ilin aprelində o, Rusiyada baş verən Fevral-burjua inqilabından sonra yaranmış Müvəqqəti Hökumətin Zaqafqaziya Komitəsinin müvəkkili kimi, həmin ilin iyul ayınadək bu vəzifəni icra etmişdir. 

C.Hacınski həbs edilərkən Fevral-burjua inqilabından sonrakı fəaliyyəti haqqında istintaqa bu məlumatları vermişdir: “Fevral inqilabının əvvəlində, təqribən 1917-ci ilin mayında, yaxud iyununda o zaman Tiflisdə olan və Müvəqqəti Hökumətin Xüsusi Zaqafqaziya Komitəsində və fəhlə-kəndli deputatların diyar mərkəzində işləyən bir qrup şəxs Müəssislər Məclisinə öz siyahımızı təqdim etmək məqsədi ilə qeyri-partiya sosialist qrupu yaratmaq fikrinə düşdük. Bu qrup Müsəlman sosialist bloku adı altında yaradıldı, seçkidə müstəqil siyahı ilə iştirak etdi və Müəssislər Məclisinə iki deputat keçirdi. Bu qrupun tərkibinə Əhməd Pepinov, İbrahim Heydərov, Aslan Səfikürdski, Rza Qaraşarlı, A.Qantəmirov, Məmməd Məhərrəmov, Bağır Rzayev və bir neçə nəfər daxil idi. Zaqafqaziya Seymi təşkil ediləndə bizim qrupdan 7 nəfər Seymin tərkibinə daxil olub, Müsəlman sosialist bloku adı altında fraksiya yaratdılar. Seymin buraxıldığı 26 may 1918-ci ilin dekabrında Azərbaycan Parlamentini çağırmaq qərara alındı və keçmiş Zaqafqaziya Seyminin bütün müsəlman üzvləri Bakıya dəvət edildi. Bakıya gəlib Azərbaycan Parlamentinin tərkibinə daxil olan Seymin keçmiş iki bloku − Müsəlman sosialist bloku və Hümmət sosialist firqəsi adı altında birləşdilər və Parlamentin buraxılmasına qədər bir yerdə işlədilər. Firqənin tərkibinə S.Ağamalıoğlu, Ə.Pepinov, B.Rzayev, C.Hacınski, Ə.Qarayev, İ.Abdinov, A.Səfikürdski, İ.İsmayılzadə, Q.Camalbəyov, R.Qaraşarlı və b. daxil idilər. Təqribən 1919-cu ilin payızında sosial-demokrat platformasında dayanan firqə üzvləri Azərbaycan SDFP-ni yaratdılar. Bu partiyaya mən, A.Səfikürdski, R.Qaraşarlı və İ.İsmayılzadə daxil olmadıq. Bizim başlıca fikir ayrılığımız məhz həmin vaxt müzakirə olunması gözlənilən aqrar məsələyə görə idi. Azərbaycan Müəssislər Məclisinə seçkilər yaxınlaşırdı. Seçkilər zamanı işsiz qalmamaq üçün 4 nəfərdən ibarət həmin qrup 1919-cu ilin noyabr, yaxud dekabrında Azərbaycan Sİ (Xalqçı) partiyasını yaratdılar. Pul vəsaiti və işçilər olmadığı üçün biz partiyanın işini genişləndirə bilmədik”.

1918-ci ilin fevralında C.Hacınski Zaqafqaziya Seyminin üzvü, fevralın 28-də isə Seym tərəfindən təsdiq olunmuş Müsəlman fraksiyasının tərkibindəki Müsəlman sosialist blokuna daxil idi.

1918-ci ilin Mayın 28-də Tiflisdə keçmiş Qafqaz canişininin sarayında Milli Şuranın sədr müavini H.Ağayevin sədrliyi ilə keçirilən ilk iclasda müzakirə edilən 3 məsələdən biri də “Seymin buraxılması və Gürcüstanın öz müstəqilliyini elan etməsi ilə əlaqədar Azərbaycanda vəziyyət” idi.

Üçüncü məsələ ilə bağlı məruzə edən X.Xasməmmədov Azərbaycanın müstəqil cümhuriyyət elan etməsinin vacibliyini bildirdikdən sonra N.Yusifbəyli, Ə.Şeyxülislamov, M.H.Seyidov və digərləri də bu fikri dəstəkləyən çıxışlar etdilər. Geniş müzakirədən sonra 24 nəfərlik Milli Şuraüzvündən 22-si (S.M.Qəniyev və C.Axundov bitərəf qalmaqla) səs verməklə Xalq Cümhuriyyətinin elanı barədə qərar qəbul edilir. Azərbaycanın İstiqlal Bəyannaməsinin qəbuluna səs verib imza atanlardan biri də Cəmo bəy Hacınski idi.

Azərbaycan Milli Şurasının tapşırığı ilə F.X.Xoyski Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin birinci müvəqqəti Hökumətini təşkil edir və C.Hacınski Dövlət nəzarətçisi vəzifəsini yerinə yetirir.

O, Azərbaycan Cümhuriyyəti dövründə rabitə sisteminin inkişaf etdirilməsində mühüm xidmətlər göstərmişdir. Görkəmli iqtisadçı Məmmədhəsən Baharlı (1896-1943) bununla bağlı 1921-ci ildə məqalə də yazmışdır. 

C.Hacınski N.Yusifbəylinin yaratdığı dördüncü (14.031919 − 24.12.1919) və beşinci (24.12.1919 − 01.04.1920) Hökumət kabinələrində Poçt-Teleqraf Naziri vəzifəsini icra etmişdir. O, həm də 1918-ci ilin dekabrın 7-dən fəaliyyətə başlayan Azərbaycan Parlamentinin üzvü seçilmişdir. 

Qeyd edək ki, Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti dövründə ilk olaraq 1918-ci ilin iyulun 3-də Poçt və Teleqraf  Nazirliyinin əsası qoyuldu. 1918-ci ilin sentyabrından başlayaraq poçt-teleqraf xidmətinin, poçt daşınmalarının, dağıdılmış teleqraf xətlərinin bərpasına başlanılır.

1919-cu ilin martın 14-dən 1920-ci ilin aprelin 1-nə qədər isə Azərbaycanın Poçt və Teleqraf  Naziri vəzifəsini C.Hacınski yerinə yetirmişdi. Əsası A.Səfikürdski tərəfindən qoyulan Poçt və Teleqraf sisteminin inkişafında C.Hacınskinin də böyük xidmətləri var.

C.Hacınskinin Azərbaycan Parlamentində fəaliyyətinə az rast gəlmək mümkündür. Onun Parlamentdə müzakirə edilən məsələlərdə iştirakı faktı 1918-ci ilin dekabrın 15-nə aiddir. Həmin gün Parlamentin üçüncü iclası keçirilir. İclas H.Ağayevin sədrliyi, Ə.Cövdətin (Pepinovun) katibıiyi ilə açılır. İclasda yeddiyə qədər məsələ müzakirəyə çıxarılıb: 1) Daxil olan kağızlar; 2) Etibarnamə komissiyasının məruzəsi; 3) Tərtibat və təzminat komissiyasının məruzəsi; 4) Heyəti-rüsayə Baş katib seçilməsi; 5) Büdcə komissiyası intixabı; 6) Fəhlə komissiyası intixabı; 7) Məclisi-müəssisan dəvəti üçün intixab qanunu verəcək komissiya seçkisi.

Parlamentdə müzakirə rdilən 3-cü məsələ Tərtibat və Ləvazimat Komissiyasının sədri Abbasqulu Kazımzadə tərəfindən təqdim edilir. A.Kazımzadə Parlamentin birillik büdcəsinin üzvlər tərəfindən qəbul olunmasını xahiş edir. Sonra müzakirələr başlanır. 

Müzakirələrdə ilk olaraq M.Ə.Rəsulzadə, Ə.Şeyxülislamov, A.Səfikürdski çıxış edir.

Bu müzakirədə çıxış edən C. Hacınski deyir: “Mən özüm Tərtibat və Ləvazimat Komissiyasını üzvüyəm. Bu məvacib müzakirə edildikdə Parlament üzvlərini də nəzərə aldıq. Komissiya qərar verdi ki, nəinki qulluqçular və bəlkə üzvlər də lazım olan bir para şeyləri ucuz ələ gətirsin”.

Sonra C.Məlikyeganov çıxış edir, M.Ə.Rəsulzadə, A.Kazımzadə, Ə.Cövdət müdaxilələr edir. Növbəti dəfə C.Hacınski müzakirəyə qoşulur: “Üçüncü üsul fraksiyanın cərgəsində mən də varam, onlardan komissiyaya nümayəndə olaraq sədr də, katib də iştirak etmişdir. Mən sədr olduğuma görə təbiidir ki, etiraz edənlərə deyil, qulluqçular mənə müraciət edəcəklər. Ona görə də mən burada smetanın təsdiqini təklif edirəm. Beləliklə, smeta geri qaytarılmaz”.

Sonra çıxış edən A.Kazımzadə Parlament üzvlərinə maaş verilməsinin vacibliyini vurğulayır. Şəfi bəy Rüstəmbəyli bəzi Parlament üzvlərinin Hökumət qulluğundan da maaş aldıqlarını və iki yerdən məvacibin düzgün olmadığını bildirir.

M.Ə.Rəsulzadə bu məsələnin qanun şəklində Məclisdə qəbulunu uyğun hesab edir və fikrini belə yekunlaşdırır: “Dövlət xidmətində olanların maaşları başqa yerlərdə Parlament maaşından çox olar isə buradan almamalıdırlar”.

M.Ə.Rəsulzadədən sonra Ə.Cövdət bəy təklifin müzakirəyə qoyulmasını bildirdikdə, C. Hacınskinin münasibəti belə olur: “Mən elə zənn edirəm. O nakaz (təklif) ki, hazır olacaqdır, o, iki ay çəkəcəkdir. Belə bir təklif Seymdə hazırlanmadı. Təklif edirəm, bu məsələni əsasən qəbul edək, o üzvlər ki, başqa xidmətdədirlər, qulluqlarından əl çəkməlidirlər; nazir və nazir müavinlərindən başqa”.

Müzakirənin sonunda M.Ə.Rəsulzadənin “Dövlət xidmətində olanlar başqa yerlərdə Parlament maaşından çox olarsa, burdan almamalı, əks surətdə təfavütünü almalıdır” təklifi qəbul edilir.

1920-ci ilin 27 aprelində Azərbaycan Rusiya bolşevikləri tərəfindən işğal edildikdən sonra C.Hacınski Ədliyyə Komissarlığında inzibati-maliyyə şöbəsinin rəisi vəzifəsində çalışmışdır. Lakin sonrakı illərdə onun sovet rejimində rahat yaşaması qeyri-mümkün olmuşdur. Bolşeviklər Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin keçmiş Dövlət müfəttişi və nazirinə inamlı yanaşmırdılar. Odur ki, 1922-ci ilin 27 aprelində C.Hacınskini əsassız ittihamlarla həbs edib, üç il məhbəsdə saxladılar. Üçillik həbs cəzasından sonra onu üç il müddətinə də Arxangelsk vilayətində olan Solovki adasına sürgünə göndərdilər.

C.Hacınski Sovet hakimiyyətinə qarşı əksinqilabi fəaliyyətdə günahlandırılırdı. O, həm də Azərbaycanda Eser (Sosialist İnqilabçılar) Partiyasının Zaqafqaziya təşkilatının liderlərindən olmuş şəxs kimi də ittiham edilirdi. 

C.Hacınskini ilk dəfə olaraq 1922-ci ilin mayın 29-da istintaqa başladılar. Az.SSR Fövqəladə Komissiyasının müvəkkili Valik ilk olaraq ona SİP (yəni Sosialist İnqilabçılar Partiyası) haqqında sual verir, A.Səfikürdskinin mənzilində keçirilən yığıncaqla maraqlanır .

C.Hacınski həqiqətən elə bir toplantının olduğunu, orada konkret iş barəsində danışılmadığını bildirir.

İstintaq prosesində müstəntiq istədiyi cavabları əldə etməsə də, C.Hacınskiyə 3 il azadlıqdan məhrum edilməklə cəza kəsilir.

C.Hacınskinin də daxil olduğu 12 nəfərlik dustaq qrupunu 1923-cü ilin aprelin 11-də Moskvaya Butırsk həbsxanasına göndərirlər. Həbsxanada onlara qarşı çox sərt rejim yaradılır... 

Aclıq edənlər arasında Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin iki naziri də var idi : C.Hacınski və A.Səfikürdski.

C.Hacınskinin həbs müddəti (o, Çelyabinskdəki həbsxanada saxlanılırdı) 1925-ci ilin aprelin 11-də başa çatsa da, ona (eləcə də A.Səfikürdskiyə) Zaqafqaziyada, Şimali Qafqazda, sərhədyanı ərazilərdə, Moskva və Leninqrad quberniyalarında yaşamaq qadağan edilmişdi. Bu səbəbdən o, əlavə üç il də Azərbaycandan kənarda − Arxangelsk vilayətində Solovki həbsxanasında saxlanılır.

C.Hacınski həbsxana həyatını başa vurduqdan sonra, 1928-ci ilin iyulunda azad edilərək Bakıya qayıtmışdır. Həmin aydan etibarən Respublika Kənd Təsərrüfatı Kooperasiyası İttifaqında (Göybirliyi) plan şöbəsinin katibi və sonra müdiri olmuşdur.

C.Hacınskinin 1938-ci ildə həbsxanada verdiyi ifadələrdən məlum olur ki,  o, 1930-1931-ci illərdə Tiflisdə Zaqafqaziya Kənd Təsərrüfatı idarəsində də çalışıb.

C.Hacınski 1933-cü ilin noyabrın 1-dən Azərittifaq sistemində işləyib və 1934-cü ilin noyabrın 6-da Sənaye Kooperasiyasında baş məsləhətçi vəzifəsində çalışıb. Həmin vəzifə 1937-ci ilin yanvarın 7-də ləğv olunduğundan, C.Hacınski işdən çıxarılmışdır.

1937-ci ilin oktyabr ayında C.Hacınskini yenidən həbs edirlər. Bu dəfə o, Azərbaycan SSR Cinayət Məcəlləsinin 72, 73-cü maddələri əsasında məsuliyyətə cəlb olunmuşdu. 

Həbs zamanı aparılan qeydlərdən məlum olur ki, o, Bakıda Krasnaya küçəsi, bina 23-də olan mənzildə yaşayır, həyat yoldaşı Mariya Lvovna Hacınskidir, oğlu Camal 11 yaşında, qızı Nelli isə iki aylıqdır.

Bu dəfəki istintaqı isə Martirosov familiyalı müstəntiq aparırı. Müstəntiqin sualları belə idi: “1) Siz nə vaxtdan SİP-in (Sosialist İnqilabçılar Partiyası) üzvüsünüz?; 2) SİP-də Siz hansı məsul vəzifəni yerinə yetirmisiniz?; 3) “Sovet hakimiyyəti qurulduqdan sonra Siz hansı əksinqilabi iş aparmısınız?; 4) SİP-in Sizə məlum olan adlarını deyin; 5)Müstəntiqə məlumdur ki, Siz həbs edilənə qədər əksinqilabi eser mövqeyində qalmısınız və əksinqilabi iş aparmısınız. Məsləhət görürük, özünüz düzgün ifadə verəsiniz; 6) Siz Bakıda 1919-cu ildə əksinqilabi Müsavat Hökumətində hansı vəzifəni tutmusunuz?” .

C.Hacınski eser təşkilatının üzvü olmaqda təqsirləndirilir. İstintaqda səsləndirilir ki, eser təşkilatının başlıca məqsədi silahlı üsyan yolu ilə sovet hakimiyyətini devirmək, ziyankarlıq, təxribat aksiyaları və partiya, hökumət rəhbərlərinə qarşı terror törətməkdir.

C.Hacınski cəzasını çəkmək üçün Kirov vilayətinin Vyatka 3-cü həbs düşərgəsinə göndərilir və 1942-ci ildə orada həlak olur.

Sovet rejimi Hacınskilər ailəsinin sakit yaşamasına imkan vermədi. Onun qardaşı Əhməd Hacınski də 1928-ci ildə RSFSR CM-nin 58-1, 58-2, 58-10 maddələri ilə ittiham olunmuş və 10 il müddətinə azadlıqdan məhrum edilmişdir. 

1955-ci ilin aprelində C.Hacınskinin dəniz zabiti olub, Hərbi Dəniz Qüvvələrində səkkiz il xidmət etmiş oğlu Camal bəy atasına bəraət verilməsi üçün Dövlət Təhlükəsizliyi Komitəsinin sədri polkovnik Quskova müraciət etdi.  (Moderator.az)